چند نکته مهم درباره رؤیت هلال

حضرت آیة اللّه العظمى

مکارم شیرازى (مدّظلّه)

اشاره:

جمعى از برادران روحانى از اینجانب خواستند که نظر خود را درباره مسائل مربوط به رؤیت هلال با ذکر دلیل کوتاه و مختصر بیان کنم.

این نوشتار به عنوان اجابت دعوت این عزیزان و انجام وظیفه در این شرایط خاص، تنظیم شده است، و عمدتاً به اصل مسأله «رؤیت هلال» سپس به «مسأله رؤیت هلال با تلسکوپ» و بعد به «مسأله اتّحاد افق» مربوط مى شود.

—–

ولى قبل از همه به مسأله اى که شاید مهمتر از اینها

[ 4 ]

باشد مى پردازم و آن اختلاف اسفناکى است که بارها در طىّ سال هاى اخیر، در امر «رؤیت هلال شوّال» رخ داد و شهد شیرین عید را در کام همه تلخ کرد.

گروهى امروز نماز عید مى خواندند و مى گفتند «اسئلک بحق هذا الیوم الذى جعلته للمسلمین عیداً...» و فردا گروه دیگرى در همان شهر و گاه در همان مسجد، عین همین عبارت را مى گفتند و معلوم نبود منظور از «المسلمین» در این عبارات کیست؟!

عدّه اى به هم تبریک عید مى گفتند و جماعتى در حال روزه بودند و دعاى یا على یا عظیم... و هذا شهر عظمته و کرمته... و هو شهر رمضان... مى خواندند و گاه در یک لحظه و حتّى یک خانه این اختلاف جانکاه دیده مى شد، در حالى که اسلام دین «توحید» در تمام زمینه هاست و خواهیم دید حتّى با وجود اختلاف فتاوى هیچ موجبى براى این اختلاف ها نیست.

مردم از این بیم دارند که در سال هاى بعد نیز این امر تکرار شود، و در نتیجه بعضى از ناآگاهان تعلیمات اسلام را زیر سؤال ببرند.

این امر هنگامى نگران کننده تر مى شود که مى بینیم

[ 5 ]

در اغلب کشورهاى اسلامى مسأله رؤیت هلال حل شده و لااقل اهل یک کشور با یکدیگر هماهنگ هستند، ولى در کشور ما چگونه است؟

شاید تنها ما هستیم که این مسأله را حل نکرده ایم، با این که فقهاى قوى و آگاهى داریم.

مشکل اصلى در این است که ما با مسأله رؤیت هلال که از «موضوعات» است مانند یک مسأله فقهى و «حکمى از احکام شرع» برخورد مى کنیم.

در حالى که مى دانیم مردم هر چند در مسائل و احکام فقهى یا باید مجتهد باشند یا از مجتهدى پیروى کنند، ولى در موضوعات (مانند رؤیت هلال) هر کس مى تواند به یقین و اطمینان خود عمل کند.

توضیح این که وجوب روزه ماه مبارک رمضان از ضروریّات اسلام و واضحات قرآن است و هیچ کس در آن تردید ندارد، و چون اصل وجوب از ضروریّات دین است، طبعاً تقلید هم در آن راه ندارد; ولى در احکام، جزئیّات، شرایط و موانع روزه باید یا مجتهد بود یا از مجتهدان آگاه تبعیّت کرد.

امّا این که امروز ماه مبارک رمضان است، یا نیست، از

[ 6 ]

موضوعات است که هر کس مى تواند در آن به تشخیص خود عمل کند، یعنى هر گاه بر کسى ثابت شد که روز اوّل ماه رمضان است مى تواند روزه بگیرد و اگر عید ثابت شد، افطار کند.

گرچه مردم روى اعتمادى که به مراجع دارند در این گونه موضوعات مهم نیز به سراغ مراجع مى روند تا بهتر تشخیص دهند، امّا مراجع از نظر شرعى هیچ الزامى به نظر دادن درباره این موضوع ندارند و مى توانند بگویند این مسأله از موضوعات است و خودتان تحقیق کرده و عمل کنید.

از سوى دیگر اگر هر یک از مردم در این مسأله که جنبه عمومى و اجتماعى دارد، جداگانه به تحقیق پردازد اختلافات زیادى، به خاطر تعدّد منابع تحقیق، به وجود مى آید که با روح اسلام سازگار نیست.

همان گونه که رجوع به مراجع به طور جداگانه نیز از این مشکل دور نخواهد بود، زیرا ممکن است چند نفر از شهود نزد یک مرجع بزرگوار به گونه اى گواهى دهند و چند نفر به شکل دیگر نزد مرجع بزرگوار دیگرى، یا شهودى که نزد یک مرجع گواهى مى دهند، ممکن است

[ 7 ]

مورد اعتماد دیگرى نباشند، یا اصلا شهودى که نزد این مرجع مى روند، موفّق به درک محضر مرجع دیگر نشوند.

این امور سبب مى شود هلال ماه بر یکى ثابت شود، و بر دیگرى ثابت نگردد، و اختلاف جانکاه و نگران کننده اى میان مردم پیدا شود و عظمت عید و ماه مبارک و شعائر مربوط به آن زیر سؤال رود و حتّى به یک شهر و در یک خانه نیز کشیده شود.

—–

شوراى رؤیت هلال

در این جا راه روشنى وجود دارد که مى تواند به این اختلافات پایان دهد و لااقل اهل یک کشور، مسیر واحدى را طى کنند و عظمت و شکوه این برنامه هاى اسلامى را حفظ کنند و آن این که شورایى براى مسأله رؤیت هلال از آگاهان این فن و نمایندگان مراجع تشکیل گردد و تمام اطّلاعاتى که درباره رؤیت هلال از هر طرف مى رسد، چه از طریق شهود عینى یا خبرگان فنّ نجوم ـ که ممکن است نظرات آنها به عنوان مؤیّد
مورد توجّه قرار گیرد ـ گردآورى کنند و از جمع بندى

[ 8 ]

آنها، نظر واحدى ابراز دارند.

ممکن است گفته شود هر گاه اعضاى شوراى رؤیت هلال نظر واحدى نداشته باشند (خواه به خاطر جرح و تعدیل شهود باشد، یا غیر آن) چه خواهد شد؟

پاسخ این است که نظر اکثریّت مى تواند معیار باشد چرا که براى غالب مردم اطمینان بخش تر خواهد بود و به یقین «اقربیّت به واقع» دارد و چون همان طور که اشاره شد، بحث تشخیص موضوع است نه تشخیص حکم، مشکلى ایجاد نمى کند.

سؤال دیگرى که ممکن است مطرح گردد این که گاه مراجع در پاره اى از احکام مربوط به رؤیت هلال اختلاف فتوى دارند که در مسأله تأثیرگذار است.

به عقیده ما این نیز مشکل مهمّى ایجاد نمى کند و ما راه حلّ آن را نیز یافته ایم، که شرح آن از عهده این مختصر بیرون است.

در هر صورت شرعاً مى توان نظر اکثریّت شوراى رؤیت هلال را که با دقّت کامل همراه باشد، پذیرفت و به آن اعتماد کرد.

به یقین حضرت ولى عصر(ارواحنا فداه) راضى نیست که پیروان او در یک چنین امر مهمّى گرفتار تشتّت و

[ 9 ]

تفرقه حتّى در یک شهر و یک خانه شوند و قدرت و قوّت آنها به ضعف گراید و در برابر دشمنان سرشکسته گردند.

هنگامى که ائمّه اهل بیت(علیهم السلام) براى حفظ شوکت مسلمین اجازه مى دهند پیروان آنها در نماز جماعت اهل سنّت شرکت جویند، با این که اختلافاتى در بسیارى از فروع نماز با آنها دارند، چگونه راضى مى شوند مسأله رؤیت هلال موجب آن همه تشتّت گردد؟ آن هم در جهان امروز که اخبار به سرعت از نقطه اى به نقاط دیگر منتقل مى گردد.

و از عجایب روزگار این که به خاطر نبودن یک شوراى متمرکز دقیق براى رؤیت ماه و اعتماد بر شهود غیر خبره، سالهاست که مردم ماه مبارک را 29 روز روزه مى گیرند و کمتر کسى به خاطرش مى آید که ماه مبارک را 30 روز روزه گرفته باشد (جز در موارد بسیارنادر) و این از نظر علمى غیر ممکن است و معلوم نیست چه کسى در برابر این امر مسؤول است؟

امید است صاحب نظران به مسأله «شوراى رؤیت هلال» بیشتر بیندیشند و راهکارهاى آن را روشن تر سازند.

—–

[ 10 ]

آیا رؤیت ماه با تلسکوپ کافى است؟

«مشهور» در میان مراجع این است که رؤیت هلال، باید با چشم غیر مسلّح باشد ولى بعضى از فقهاى معاصر قائل به کفایت مشاهده با تلسکوپ شده اند.

با دقّت در ادلّه ثابت مى شود که ـ با احترامى که به همه آراء مجتهدین مى گذاریم ـ این رأى موافق با ادلّه و قواعد فقه نیست زیرا :

اولا: در روایات متواتره معیار ثبوت ماه، رؤیت ذکر شده از جمله در باب سوم از ابواب شهر رمضان وسائل الشیعة 28 روایت نقل شده که غالباً همین مضمون را دارد. «اذا رأیت الهلال فصم و اذا رأیته فافطر» یا «صم للرؤیة و افطر للرؤیة» ; هنگامى که ماه را دیدى روزه بگیر و هنگامى که آن را (در پایان رمضان) دیدى افطار کن.

در ابواب بعد از آن نیز روایاتى در این زمینه دیده مى شود. و هنگامى که سخن از رؤیت به میان مى آید منصرف به رؤیت متعارف است که رؤیت با چشم غیر مسلّح مى باشد، زیرا فقها در تمام ابواب فقه اطلاقات را منصرف به افراد متعارف مى دانند، مثلا:

[ 11 ]

1 ـ در باب وضو مى گویند حدّ صورت که باید شسته شود آن مقدارى است که میان رستنگاه مو و چانه (از طرف طول) و آن مقدارى که میان انگشت شست و انگشت «میانه» قرار مى گیرد، از طرف عرض است.

سپس تصریح مى کنند که مدار بر افراد متعارف از نظر طول انگشت ها و محلّ روییدن موى سر و مانند آن است، و افراد غیر متعارف باید مطابق افراد عادى عمل کنند.

2 ـ در باب مقدار کر که آن را به وجب تعیین مى کنند، مدار وجب هاى متعارف است و آنچه خارج از متعارف مى باشد از نظر فقها معیار نیست.

3 ـ در باب مقدار مسافت هایى که در فقه با قدم تعیین مى شود، مدار بر قدم متعارف است.

4 ـ در نماز و روزه در مناطق قطبى یا نزدیک به قطب که روزها یا شب ها بسیار کوتاه و غیر متعارف است، بسیارى از فقها مدار را بر مناطق متعارف مى گذارند.

5 ـ در مسأله حدّ ترخّص (دیدن دیوارهاى شهر، یا شنیدن اذان) تصریح مى کنند معیار چشم هاى متوسّط (نه زیاد تیزبین نه فوق العاده ضعیف) و صداهاى

[ 12 ]

متعارف و گوش هاى متعارف است و آنچه خارج از متعارف باشد معیار نیست(1) و بزرگان فقهاى معاصر با متن کاملا موافق هستند.

6 ـ در مورد منکراتى که حدّ آن جلد (شلاّق) است گفته اند شلاّق باید متعارف باشد و از شلاّق هاى سنگین و پرفشار و غیر متعارف بپرهیزند، همچنین از شلاّق هاى بى اثر یا کم اثر.

7 ـ در ابواب نجاسات مى گویند اگر جرم نجاست (مثلا خون) ظاهراً زایل شود ولى رنگ یا بوى آن بماند پاک است، حال اگر کسى با میکروسکوپ ذرّات کوچکى از خون را ببیند که حتماً مى بیند (چون رنگ و بو با اجزاء همراه است)، چون این مشاهده خارج از متعارف است مدار احکام نیست.

8 ـ هر گاه مادّه نجس (مانند خون) در آب کر مستهلک شود همه مى گویند پاک است با این که با میکروسکوپ مى توان ذرات خون را در آب مشاهده کرد.

علاوه بر این «هشت مورد» موارد متعدّد دیگرى در سراسر ابواب فقه وجود دارد که کلام شارع و لسان آیه یا

---

1. رجوع شود به مسأله 64 از مسائل صلوة المسافر عروة الوثقى.

[ 13 ]

روایت مطلق است و فقها آن را منصرف به «فرد متعارف» مى دانند.

به یقین در مورد رؤیت هلال که در روایات متواتره وارد شده نیز معیار رؤیت متعارف است یعنى چشم غیر مسلّح، و چشم هاى مسلّح خارج از متعارف است و مقبول نیست.

ما نمى توانیم همه جا در فقه در مطلقات ادلّه به سراغ افراد متعارف برویم، ولى در رؤیت هلال فرد کاملا غیر متعارفى را ملاک حکم قرار دهیم.

—–

ثانیاً: بعضى مى گویند معیار در آغاز ماه، «تولّد ماه در واقع» است و رؤیت و مشاهده جنبه «طریقى» دارد نه «موضوعى». بنابر این اگر با وسیله غیر متعارف از تولّد ماه آگاه شویم، کافى است.

در پاسخ مى گوییم به یقین ظاهر روایات این است که قابلیّت رؤیت با چشم عادّى، جنبه موضوعى دارد (تکرار مى کنم قابلیت رؤیت با چشم عادى) زیرا:

اگر معیار تولّد واقعى ماه باشد مشکل مهمّى پیش

[ 14 ]

مى آید که نمى توان به آن تن در داد و آن این که غالباً تولّد ماه قبل از امکان رؤیت با چشم عادى صورت مى گیرد، و به عبارت دیگر در بسیارى از موارد ماه در آسمان ظاهر مى شود و هیچ کس با چشم عادى آن را نمى بیند و شب بعد قابل رؤیت است.

بنابراین باید قبول کرد که ماه واقعاً در بسیارى از موارد یک شب جلوتر متولّد شده منتها چون مردم با چشم عادى آن را ندیده اند، شب دوم ماه را شب اول ماه پنداشته اند.

درست است که بر اثر ندیدن و ندانستن معذور بوده اند ولى آیا مى توان قبول کرد که مسلمین جهان از آغاز بعثت پیامبر(صلى الله علیه وآله)تاکنون و حتّى در عصر آن حضرت(علیه السلام) مکرّر بر مکرّر اوّل ماه را اشتباه گرفته اند، و از فضل شب هاى قدر محروم بوده و روز عید را روزه گرفته و به خاطر نداشتن تلسکوپ روز بعد نماز خوانده اند (چون ماه قبلا متولّد شده امّا با چشم غیر مسلح قابل رؤیت نبوده).

حتّى کسانى که فعلا تلسکوپ را براى رؤیت ماه کافى مى دانند باید بپذیرند که در بسیارى از سال هاى گذشته،

[ 15 ]

خود آنان و مقلّدانشان دوّم ماه مبارک را آغاز ماه و دوم شوّال را اوّل شوّال حساب کرده اند، زیرا از تلسکوپ بهره نگرفته اند و اگر مى گرفتند مى دانستند اوّل ماه یک روز جلوتر بوده و شب هاى قدر نیز در جاى خود قرار نگرفته و از دست رفته است.

این ها همه گواهى مى دهد که معیار تولّد واقعى ماه نیست، بلکه معیار قابلیّت رؤیت با چشم عادى است.

اساساً در علم اصول گفته ایم «اماره» و «طریق» شرعى نمى تواند کثیرالخطا باشد، زیرا مردم از درک واقع محروم خواهند شد. در مواردى که اماره کثیرالخطا باشد باید گفت خود اماره موضوعیّت دارد (دقّت کنید).

این باورکردنى نیست که در گذشته حتّى در زمان پیغمبر اکرم(صلى الله علیه وآله)و سایر معصومین(علیهم السلام)مردم از درک عید و لیالى قدر محروم بوده اند، بلکه به عکس ما معتقدیم استفاده از تلسکوپ براى رؤیت ماه سبب مى شود که مردم از آغاز و پایان ماه محروم شوند! زیرا معیار واقعى چشم غیر مسلّح است.

ممکن است بعضى تصوّر کنند که با استفاده از تلسکوپ بساط اختلافات برچیده مى شود در حالى که

[ 16 ]

این کار هیچ اثرى در این امر ندارد، چرا که قدرت تلسکوپ ها کاملا با هم فرق دارد و مناطقى که در آن نصب مى شود از حیث وجود غبار و بخار آب در افق متفاوتند. بنابراین ممکن است بعضى با تلسکوپ خود آن را ببینند و بعضى نبینند و انکار کنند و سفره اختلاف دگربار گسترده مى شود.

—–

آیا وحدت افق شرط است؟

هر گاه در نقطه اى از جهان هلال ماه رؤیت شود آیا براى سایر نقاط کافى است؟

مشهور در میان فقهاى گرامى اهل بیت(علیهم السلام) این است که اتّحاد افق شرط است. مرحوم محقّق یزدى مسأله را در عروه مطرح کرده و تقارب بلاد یا وحدت افق را شرط دانسته و اکثریّت قریب به اتّفاق مُحشّین، آن را پذیرفته اند.

ولى بعضى از بزرگان پیشین و معاصر آن را شرط ندانسته و رؤیت هلال را در یک نقطه از جهان کافى

[ 17 ]

براى مناطق دیگر دانسته اند (مشروط بر این که لااقل در جزئى از شب با هم مشترک باشند).

آغازگر این فتوا در عصر ما مرحوم آیة الله العظمى خوئى(رحمه الله)بود، سپس جمعى دیگر از شاگردان ایشان به ایشان تأسّى جستند.

عمده دلیلى که بر آن اعتماد مى کنند دو چیز است:

1ـ طلوع ماه و تولّد آن (و خروج از تحت الشعاع) یک پدیده آسمانى است که مربوط به مقابله خورشید با ماه است. هر گاه آن نیمى از کره ماه که دائماً مقابل ما قرار گرفته از تاریکى خارج شود و کمى از آن در برابر خورشید قرار گیرد، ماه نو آغاز شده است و ارتباطى با مناطق مختلف زمین ندارد و این یک امر آسمانى است نه زمینى.

در تقریرات درس حضرت آیة الله خوئى آمده است: «تکوّن الهلال عبارة عن خروجه عن تحت الشعاع بمقدار یکون قابلا للرؤیة و لو فى الجملة و هذا کماترى امر واقعى وحدانى لا یختلف فیه بلد عن بلد و لا صقع عن صقع لانه کما عرفت نسبة بین القمر و

[ 18 ]

الشمس لا بینه و بین الارض فلا تأثیر لاختلاف بقاعها فى حدوث هذه الظاهرة الکونیّة فى جوّ الفضاء».(1)

ولى این سخن موافق با مسطّح بودن زمین و نفى کرویّت آن است. در حالى که امروز کرویّت زمین از امور محسوسه است. اگر در گذشته مى بایست با ادلّه نظرى کرویّت زمین اثبات شود، امروز ماهواره ها از تمام زمین عکسبردارى کرده و براى ما مى فرستند و مسافران فضا نیز زمین را کروى مى بینند و کاملا یک امر محسوس است.

به عبارت دیگر، تکوّن و تولّد ماه مربوط به سه چیز است: «ماه»، «خورشید» و «زمین»، زیرا تولّد ماه به این است که خطّ باریکى از بخش نورانى ماه در برابر اهل زمین قرار گیرد، به یقین این بخش نورانى را کسانى که در بخشى از کره زمین که محاذى با آن است، زودتر مشاهده مى کنند. این مطلب را مى توان با یک آزمایش حسّى نشان داد. سه کره تهیّه کنیم یکى نورانى مانند یک لامپ روشن و دو کره غیر نورانى. به خوبى ملاحظه

---

1. المستند فى شرح العروة الوثقى للبروجردى، ج 12، ص 118.

[ 19 ]

مى کنیم که اگر کره اوّل ظلمانى را چنان در مقابل کره نورانى قرار دهیم که فقط یک نوار باریک نورانى به طرف کره سوّم باشد، کسانى که در بخش محاذى آن نقطه نورانى قرار دارند، آن را مى بینند و کسانى که محاذى نیستند نمى بینند.

چیزى که با تجربه حسّى قابل درک است، نیاز به توضیح بیشترى ندارد، آرى اگر زمین مسطّح بود گفتار بالا صحیح بود، ولى قطعاً مسطّح نیست.

—–

ایراد دیگرى که بر این سخن وارد مى شود این که آنها مى گویند تمام بلادى که در قسمتى از شب با نقطه رؤیت ماه مشترک هستند، اوّل ماه آنها یکى است.

مفهوم این سخن آن است که اگر مثلا هنگام غروب آفتاب در مکّه ماه تولّد یابد، و مشاهده شود، مناطقى که در شرق آن قرار دارد و چندین ساعت از شب آنها گذشته یا حتّى نیمه شب یا اواخر شب آنهاست، ماه براى آنها عوض مى شود یعنى تا نیمه شب یا اواخر شب، براى آنها شب آخر ماه رمضان بوده چون ماه شوّال

[ 20 ]

متولّد نشده بوده و دعاهاى شب آخر را مى خواندند. ناگهان از نیمه شب، شب اوّل ماه شوّال مى شود، چون به هنگام غروب آفتاب «مکّه» ماه در آن ساعت تولّد یافته است!

این امر عجیب و غیر قابل قبول است، زیرا قبل از آن
ساعت (غروب آفتاب مکّه در مفروض بحث) قطعاً ماه از تحت الشعاع خارج نشده بود و پس از خروج، اوّل ماه شروع شده، یعنى براى بعضى مناطق از نیمه شب یا آخر شب، ماه شوّال شروع مى شود، و قسمت مهمّى از شب آنها، شب آخر ماه رمضان بوده است.

اگر گفته شود از اوّل شب براى همه این مناطق ماه شوّال بوده، قابل قبول نیست، چون فرض بر این است که تا آن ساعت ماه از تحت الشعاع خارج نشده بوده و قطعاً ماه شوّال نبوده است. پس از خروج و تولّد ماه، براى تمام این مناطق اوّل ماه است، یعنى واقعاً نیمى از شب، شب آخر رمضان و نیمى از آن واقعاً شوّال است. بدیهى است براى مناطق دورتر که در شب با آنجا اشتراک ندارند (مانند کانادا و آمریکا) اوّل ماه یک روز بعد از آن خواهد بود. (دقّت فرمائید).

[ 21 ]

دلیل دوم طرفداران عدم اختلاف آفاق، اطلاق روایات، مخصوصاً صحیح هشام بن حکم است که نشان مى دهد اگر در یک منطقه ماه رؤیت شود براى همه مناطق کافى است.

روایت چنین است: «هشام بن الحکم عن ابى عبدالله(علیه السلام) انّه قال فى من صام تسعة و عشرین قال: إن کانت له بینّة عادلة على اهل مصر انّهم صاموا ثلاثین على رؤیته قضى یوماً».(1)

آنها معتقدند اطلاق روایت دلالت دارد در هر شهرى از شهرهاى دنیا ماه دیده شود، براى شهرهاى دیگر کافى است خواه بسیار دور باشد یا نزدیک.

همچنین بعضى روایات دیگر.

پاسخ: این سخن قابل مناقشه است، زیرا اطلاق این روایات منصرف به بلادى است که اطّلاع رسانى در آن زمان نسبت به آن معمول بوده است نه بلادى که چندین ماه با آنها دور بوده است و کمتر خبرى از آن مى رسیده است.

به عبارت دیگر این روایات ناظر به بلاد متقاربه از نظر

---

1. ح 13، باب 5 از من ابواب احکام شهر رمضان.

[ 22 ]

افق است که گاه با وسایل آن زمان یک هفته یا یک ماه طول مى کشید تا از یکى به دیگرى مسافرت کنند، ولى «بلاد غیر هم افق» را که گاه چندین ماه با وسایل آن زمان طول مى کشید تا خبرش برسد شامل نمى شود، زیرا کمتر اتّفاق مى افتاد کسى بعد از چند ماه به فکر خبررسانى و فحص و بحث درباره ماه رمضان گذشته بیفتد.

حتّى اگر شک در اطلاق (و تحقّق مقدّمات حکمت) در اینجا داشته باشیم، مساوى با عدم اطلاق است. (همان گونه که در اصول آمده است).

بنابراین با این گونه روایات جز حجیّت شهادت به رؤیت در بلاد نزدیک و هم افق را نمى توان اثبات کرد.

—–

جالب این که بعضى از گذشتگان به لزوم وحدت شب قدر و تعیین مقدّرات در یک شب معیّن و فضیلت آن، استناد جسته اند در حالى که طرفداران این عقیده، وحدت اوّل ماه را تنها در مناطقى پذیرفته اند که در مقدارى از شب با منطقه رؤیت هلال مشترک باشد،

[ 23 ]

یعنى براى مناطق دیگر زمین که به هنگام رؤیت هلال روز است (مانند کشورهاى کانادا، آمریکاى شمالى و جنوبى) به ناچار شب قدر دیگرى قائل هستند و اوّل ماه آن مناطق را یک روز متفاوت مى دانند!

و از آن جالب تر قول کسانى است که مى گویند کشورهاى اسلامى در منطقه اى قرار دارند که در مقدارى از شب با هم مشترکند.

در حالى که در کشورهاى دور دست میلیونها مسلمان زندگى مى کنند، به علاوه ما معتقدیم که اسلام و احکام آن سرانجام تمام کره زمین را فرا خواهد گرفت، تکلیف مسلمانان در آن زمان چه خواهد بود؟

—–

کوتاه سخن این که همان گونه که مشهور فقهاى ما پذیرفته اند و دلایل مختلف نیز گواهى مى دهد، اتّحاد افق در رؤیت هلال شرط است، و این امر نتیجه کرویّت زمین است، همان گونه که اختلاف در اوقات نماز و شب و روز ناشى از آن است و اگر منظور، حفظ وحدت میان مسلمین است (با وجود کرویّت زمین)، وحدت تنها در

[ 24 ]

یک منطقه امکان پذیر است نه در تمام دنیاى اسلام، زیرا مسلمانانى در نیم کره دیگر زمین زندگى مى کنند که حتّى مطابق قول «عدم لزوم وحدت افق» عید جداگانه اى دارند. (البتّه شرح مسائل فوق مجال و بحث وسیع ترى را مى طلبد). (والله العالم بحقائق احکامه)

پایان

بهمن ماه 1383 ـ ذى الحجه 1425